उच्चारणस्थानम्
संस्कृतवर्णमाला
स्वर - ह्रस्व, दीर्घ, प्लुत
ह्रस्वस्वर - इनके उच्चारण में एक मात्रा का समय लगता है । जैसे - अ, इ, उ, ऋ, लृ
दीर्घस्वर - इनके उच्चारण में दो मात्रा का समय लगता है । जैसे - आ, ई, ऊ, ऋृ, लृृ
प्लुतस्वर - इनके उच्चारण में तीन मात्रा का समय लगता है । जैसे - ओ३म्
व्यञ्जनमाला
कवर्गस्य वर्णाः - क् ख् ग् घ् ङ्
चवर्गस्य वर्णाः - च् छ् ज् झ् ञ्
टवर्गस्य वर्णाः - ट् ठ् ड् ढ् ण्
तवर्गस्य वर्णाः - त् थ् द् ध् न्
पवर्गस्य वर्णाः - प् फ् ब् भ् म्
अन्तःस्थाः - य् र् ल् व्
उष्माणः - श् ष् स् ह्
--------------------------------------------------------------------------
संस्कृतवर्णानामुच्चारणस्थानानि
अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा ।
जिह्वामूलं च दन्तश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ॥ पा.शि. १७ ॥
इन सभी वर्णो के उच्चारण के लिए आठ स्थान हैं । वे इस प्रकार हैं –
१. उर २.कण्ठ ३.शिर ४.जिह्वामूलम् ५.दन्त ६.नासिका ७.ओष्ठ ८. तालु ।
1- अकुहविसर्जनीयानां कण्ठ: ।
उच्चारण स्थान - कण्ठ
स्वर - अ, आ, आ3
व्यञ्जन - क, ख, ग, घ, ड्., ह, विसर्ग (:)
2- इचुयशानां तालु: ।
उच्चारणस्थान - तालु
स्वर - इ, इ, इ3
व्यञ्जन- च, छ, ज, झ, ञ, य, श
3- उपूपध्मानीयानाम् ओष्ठौ ।
उच्चारणस्थान - अधरोष्ठ
स्वर - उ, ऊ, ऊ3
व्यञ्जन- प, फ, ब, भ, म, उपध्मानीय (प, फ)
4- ऋटुरषाणां मूर्धा ।
उच्चारणस्थान - मूर्धा
स्वर - ऋ,ऋ्
व्यञ्जन- ट, ठ, ड, ढ, ण, र, ष
5- लृतुलसानां दन्ता: ।
उच्चारणस्थान - दन्त
स्वर - लृ, लृ3
व्यञ्जन- त, थ, द, ध, न, ल, स,
6- एदैतो: कण्ठतालु: ।
उच्चारणस्थान - कण्ठतालु
स्वर - ए, ऐ
7- ओदौतो: कण्ठोष्ठम् ।
उच्चारणस्थान - कण्ठोष्ठ
स्वर - ओ, औ
8- वकारस्य दन्तोष्ठम् ।
उच्चारणस्थान - दन्तोष्ठ
व्यञ्जन- व
9- नासिकानुस्वारस्य ।
उच्चारणस्थान - नासिका
व्यञ्जन- अनुस्वार (ं)
10- ञमङणनानां नासिका च ।
उच्चारणस्थान - मुखनासिका
व्यञ्जन- ञ, म, ड., ण, न
11- जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम् ।
उच्चारणस्थान - जिह्वामूल
व्यञ्जन- जिह्वामूलीय (क, ख)
